Immunomodulacyjne działanie czosnku, witaminy D i A oraz oleju z wątroby rekina

Immunomodulacyjne działanie czosnku, witaminy D i A oraz oleju z wątroby rekina  – artykuł przygotowany przez dietetyk Body Care Clinic – Annę Stolecką – Warzecha.

Doktor nauk o kulturze fizycznej, pracownik naukowo-dydaktyczny Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, Katedry Podstawowych Nauk Biomedycznych. Absolwentka kierunków studiów: żywienie i suplementacja osób aktywnych fizycznie, fizjoterapia oraz kursów z zakresy dietetyki klinicznej i sportowej.

Trener zdrowego stylu życia, autor książek i publikacji z zakresu żywienia w zdrowiu i w chorobie w polskich i zagranicznych czasopismach punktowanych, redaktor naczelna naukowego kwartalnika dietetycznego Food Science https://foodscience.pl

Swoje doświadczenie dietetyczne w pracy z pacjentami zdobyła w polskich i zagranicznych ośrodkach naukowo-badawczych.

Na odporność – witaminy D, A oraz czosnek i olej z wątroby rekina

W ostatnich latach zagadnienie sterowania odpowiedzią immunologiczną zyskuje coraz bardziej na znaczeniu. Ingerencję zewnętrznych czynników, które wywołują specyficzne zmiany w układzie immunologicznym – bez względu na stan zdrowotny – określono mianem immunomodulacji. W jej obszar wpisują się zarówno środki farmakologiczne, ksenobiotyki, olejki eteryczne, promieniowanie jonizujące i elektromagnetyczne, ale także bardzo istotne z punktu widzenia odporności, wybrane składniki pokarmowe.

Immunomodulatory podzielono na czynniki stymulujące (wzmacniające odporność oraz czynności samonaprawcze organizmu) oraz supresyjne (hamujące w przypadku nadmiernej reakcji) w odniesieniu do mechanizmów swoistych i nieswoistych [1]. Największe zapotrzebowanie na immunomodulatory występuje podczas sezonów zwiększonej podatności na infekcje górnych dróg oddechowych, jesienią oraz zimą. Ich stosowanie, obok szczepień ochronnych, jest jednym z głównych sposobów sztucznej immunizacji organizmu. Wspomagają one proces odporności czynnej, do której dochodzi poprzez kontakt z patogenami [2]. Preparaty roślinne o działaniu immunomodulacyjnym określane są jako modyfikatory odpowiedzi biologicznej (BMR – biological response modifiers). Większość stosowanych biogennych stymulatorów, traktowanych jako leki uzupełniające i pomocnicze, można stosować zarówno w terapii, jak i profilaktyce zdrowia.

Do najlepiej poznanych i stosowanych substancji (składników pokarmowych), ale również wykazujących najbardziej efektywne działanie w zakresie immunustymulacji, zaliczyć można czosnek  pospolity, olej z wątroby rekina oraz wybrane witaminy [3].

Czosnek  pospolity  (Allium  sativum L.) wykazuje działanie: antybakteryjne, antygrzybicze, przeciwmiażdżycowe, przeciwzakrzepowe, regulujące ciśnienie krwi, stabilizujące glikemię, przeciwzapalne, przeciwnowotworowe oraz immunomodulujące [4,5,6]. Najważniejszymi substancjami bioaktywnymi, zawartymi w cebulkach czosnku, są pochodne siarkoorganiczne, wśród nich allicyna, sulfid  diallilowy, disulfid diallilowy, S-allocysteina [7].

Właściwości immunomodulujące Allium sativum przejawiają się w stymulowaniu aktywności komórek NK (natural killer), wzmaganiu fagocytozy makrofagów oraz w aktywowaniu odpowiedzi limfocytów na miogeny i cytokiny [4,6]. Wykazano również, że organiczne związki siarki z czosnku, ograniczają aktywność cyklooksygenazy i lipooksygenazy oraz ekspresję syntazy tlenku azotu (NOS) przez makrofagi [8,9]. Jak wskazują wyniki przeprowadzonych badań, wysoką skuteczność terapii ekstraktem czosnku, zauważono w leczeniu zakażenia Leishmania major. Stosowanie czosnku w parazytozie przyczyniło się do wzrostu odpowiedzi subpopulacji limfocytów T wspierających głównie odpowiedź komórkową – Th1, warunkującej prawidłowy profil cytokinowy (IL-2, INF-γ).

Przykładami procesów odpornościowych o podłożu komórkowym mogą być reakcje przeciw patogenom tj. wirusy, prątki oraz komórki nowotworowe [8]. W miejscu procesu zapalnego, dochodzi do braku sprzężenia zwrotnego hamującego odpowiedź immunologiczną, w wyniku czego wzrasta poziom cytokin prozapalnych( IL-1, IL-6, TNF), produktów utleniania lipidów, reaktywnych form tlenu (RFT) oraz cząsteczek adhezyjnych. Kaskada ta stanowi podłoże do rozwoju zmian chorobowych śródbłonka naczyniowego. Wyciąg z czosnku wywiera pozytywny wpływ na wewnątrzkomórkowe uwalnianie adhezyny, która odpowiedzialna jest za przyleganie leukocytów do molekuł ICAM-1 (intercellular adhesion molecule-1 czyli międzykomórkowa molekuła adhezyjna-1) na komórkach śródbłonka, oraz do VCAM-1 (vascular cell adhesion molecule-1 czyli molekuła adhezyjna -1 komórki naczyniowej) [10,11].  Są to białka występujące na komórkach śródbłonka, które oddziałują z antygenami obecnymi na powierzchni leukocytów, co jest pierwszym etapem procesu wejścia tych komórek do ściany naczynia [12,13] i zapoczątkowaniem reakcji odpornościowych. Związki czosnku wykazują silne właściwości przeciwdrobnoustrojowe w zakresie bakterii (Staphylococcus, Streptococcus, Salmonella, Escherichia, Klebsiella, Proteus, Helicobacter, Mycobacterium, Clostridium), grzybów (Candida  albicans, Saccharomyces cerevisiae, Pichia  anomala, Hanseniaspora valbyensis, Aspergillus niger), pierwotniaków (Entamoeba  histolytica). Zawarta w cebulkach czosnku allicyna, posiada zdolność oddziaływania na składniki cytoplazmy i enzymy komórkowe. Oprócz hamowania aktywności czynników wirulencji bakterii (proteazy), blokuje w nich syntezę RNA [14,15,16].  Immunomodulacyjna dzienna dawka czosnku nie została jak dotąd jednoznacznie określona, jednak z przeprowadzonych badań wynika, że osoby dorosłe powinny  przyjmować 4 g świeżego czosnku lub 2-3 razy 300 miligramowe porcje w postaci skoncentrowanego wyciągu z substancji biologicznie aktywnych z cebulek [17]. Obserwuje się znaczny wzrost zainteresowania preparatami „czosnkowymi” głównie w okresie spadku odporności. Konsumenci poszukują preparatów na przeziębienie (również tych zawierających czosnek), mimo tego, że w postaci/formie naturalnej (cebulka, ząbek) jest on zdecydowanie bardziej skuteczny [16,17].

Witaminy i składniki mineralne, jako grupa organicznych związków chemicznych, nie stanową źródła energii, ani materiału budulcowego, są jednak niezbędne do prawidłowego rozwoju i funkcjonowania organizmu. Pełnią rolę wspomagającą dla procesów przemiany materii, wspierają działanie enzymów i białek katalizujących wybrane procesy fizjologiczne, w tym tych związanych z odpornością. W większości przypadków organizm nie posiada zdolności do samodzielnego syntetyzowania witamin (wyjątek stanowi wit. D i K oraz wybrane witaminy z grupy B), dlatego muszą być one dostarczane wraz z pożywieniem lub w postaci preparatów farmaceutycznych [18].

Witamina D

Witamina D jest witaminą rozpuszczalną w tłuszczach, uczestniczy w regulacji gospodarki wapniowo-fosforanowej organizmu oraz mineralizacji tkanki kostnej. Zapewnia także prawidłowe funkcjonowanie układu mięśniowego, nerwowego, endokrynnego oraz immunologicznego. Możliwość zastosowania witaminy D w terapii schorzeń autoimmunizacyjnych i nowotworowych, ze względu na jej właściwości immunomodulacyjne i antyproliferacyjne, potwierdza wiele przeprowadzonych badan [19].

Występuje ona w kilku formach, do których możemy zaliczyć: kalcyferol (D₁), ergokalcyferol (D₂), cholekarcyfelol (D₃). Po aktywacji metabolicznej, aktywność witaminy D wykazują cholekalcyferol oraz ergokalcyferol.  W stosunku do witaminy D₂, cholekalcyferol wykazuje dłuższe działanie oraz od 2 do10 -krotnie większą efektywność. Witamina D₃ funkcjonalność biologiczną uzyskuje poprzez enzymatyczną hydroksylację cząsteczki i w wyniku przekształceń metabolicznych, powstaje aktywna biologicznie postać witaminy D₃, 1,25(OH)₂D₃ – Kalcytriol. Forma ta oddziałuje na komórki, poprzez specyficzny dla niej receptor VDR (Vitamin D Receptor), którego obecność stwierdza się na makrofagach, monocytach, komórkach dendrycznych oraz na aktywnych limfocytach T i B. 1,25(OH)₂D₃ reguluje działanie genów kodujących cytokiny [19,20] i jako immunomodulator, wpływa na przesunięcie produkcji cytokin z Th1 do Th2. Przyczynia się również do osłabienia zdolności komórek dendrytycznych do prezentacji antygenu, co pociąga za sobą mniejszą skłonność do wystąpienia reakcji alergicznych i jest potwierdzeniem właściwości immunosupresyjnych tej witaminy. Witamina D stymuluje różnicowanie się monocytów i komórek z linii monocytarnej do ich dojrzałych postaci o cechach makrofagów.

W badaniach in vitro, aktywna postać witaminy D₃ blokuje proliferację limfocytów T oraz wydzielanie przeciwciał przez komórki B. Ponadto, aktywuje geny kodujące peptydy przeciwbakteryjne (o cechach naturalnych antybiotyków), katelicydynę i β-defensynę 2 [21]. Katelicydyna wykazuje aktywność biologiczną przeciw wielu bakteriom, w tym prątkom gruźlicy, co może tłumaczyć skuteczność helioterapii zalecanej w XIX wieku w leczeniu tej choroby. Katelicydyna jest produkowana przez komórki układu odpornościowego przy zetknięciu ze ścianami komórkowymi bakterii, w obecności aktywnej formy witaminy D₃ [22]. Jak wskazują wyniki przeprowadzonych badań, wyższy poziom witaminy D w surowicy, koreluje z niższym ryzykiem zachorowania na raka jelita grubego i inne nowotwory [23]. Witamina D może także minimalizować ryzyko zachorowania na grypę. Sezonowa zmienność zawartości witaminy D w organizmie (spowodowana zmiennym nasłonecznieniem w różnych porach roku i na różnej szerokości geograficznej) wiąże się także, z sezonowością zakażeń na tą chorobę [24,25].

Wobec powyższego, celowym zdaje się przyjmowanie suplementów diety zawierających witaminę D przez cały rok, niezależnie od pory roku i poziomu nasłonecznienia. Witamina D w około 20% dobowego zapotrzebowania, dostarczana jest wraz pożywieniem (ryby, wątroba) [26], a wchłaniana jest w jelicie cienkim w obecności tłuszczów. 80% witaminy D jest wytwarzane w toku przemian zachodzących w skórze.

W Polsce synteza skórna ma miejsce od kwietnia do września, w godzinach 10-15, jednak konieczne jest zapewnienie minimum 15 min. ekspozycji na słońce 18% powierzchni ciała (np. kończyny dolne, przedramiona) bez stosowania filtrów ochronnych. Dzienne zapotrzebowanie na witaminę D₃ jest bardzo dyskusyjne i waha się między 2 000 IU do nawet 10 000 IU. Prawidłowe stężenia nieaktywnej formy witaminy D₃ (25-hydroksycholekalcyferolu), czyli metabolitu 25(OH)D3 w surowicy krwi u zdrowych dzieci mieszczą się w granicach 20-80 ng/ml (50 nmol/l – 200 nmol/l), natomiast u osób dorosłych: od 30 ng/ml (75 nmol/l). Stan, w którym stężenie 25-hydroksycholekalcyferolu jest mniejsze niż 75 nmol/l (30 ng/ml) określa się jako niedobór witaminy D. Jest on bardzo powszechny, a szczególnie narażone są populacje krajów położonych na wyższych szerokościach geograficznych, m.in. Polska, co dodatkowo potwierdza konieczność suplementacji witaminą.

Witamina A

Witamina A niezbędna jest w metabolicznych procesach odpowiedzialnych za widzenie, różnicowanie i dzielenie komórek, utrzymywanie ich prawidłowej struktury, stymulowanie prawidłowego wzrost oraz w reprodukcji organizmu. Wykazuje również istotne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego [27], dlatego niedobór witaminy A w organizmie, bardzo szybko może przejawiać się spadkiem odporności, zwiększoną zachorowalnością – przede wszystkim na choroby zakaźne – oraz może zwiększać śmiertelność.

W badaniach przeprowadzonych na grupie dzieci i młodzieży wykazano, że znaczącym niedoborom witaminy A towarzyszy atrofia grasicy, węzłów chłonnych oraz śledziony [28]. Ponadto, witamina A pełni istotną funkcję w dojrzewaniu i różnicowaniu komórek układu immunologicznego tj. limfocytów, monocytów i granulocytów obojętnochłonnych (neutrofili). Niedobór witaminy A osłabia również aktywność fagocytarną makrofagów, co wynika ze spadku poziomu w ziarnach azurofilnych neutrofili katepsyny G, uczestniczącej w degradacji fagocytowanych materiałów. Co istotne, suplementacja diety retinoidami wzmaga fagocytozę makrofagów i uwalnianie TGF-β, niezbędnego w procesie gojenia ran [27,28]. Niedobór witaminy A niekorzystnie wpływa na subpopulacje limfocytów T. U osób z hipowitaminozą, odnotowano niższą liczbę komórek CD4 (limfocyty T pomocnicze), a także niższy stosunek CD4/CD8 (limfocyty T supresorowe lub T cytotoksyczne). Z kolei wysokie, suplementacyjne dawki witaminy A zwiększały liczbę limfocytów krążących CD4 i komórek NK. Można przypuszczać zatem, że witamina A konieczna jest w procesie limfopoezy, co tłumaczy wzrost poziomu limfocytów T CD4 [29]. Komórki układu immunologicznego, niezwykle podatne są na oddziaływanie reaktywnych form tlenu (ROS). Wysoką zdolność do protekcji układu immunologicznego, przed działaniem ROS wykazuje β-karoten [28].

β-Karoten jest organicznym związkiem chemicznym, prowitaminą witaminy A i jest jej najbardziej aktywnym izomerem. Udowodniono jego wpływ na zmniejszenie zachorowalności na nowotwory oraz redukcję ujemnych skutków radioterapii i chemioterapii [30]. Badania na zwierzętach wskazują, że β-karoten, zarówno w dużych jak i małych dawkach, chroni przed metaplazją w płucach, jeśli towarzyszą mu działające stabilizująco α-tokoferol i kwas askorbinowy[31,32].  Witamina A jest rozpuszczalna w tłuszczach, a jej zapotrzebowanie pokrywane jest w głównej mierze poprzez spożywanie czerwonego mięsa, mleka i jego przetworów, w mniejszym stopniu z warzyw i owoców. Zalecane dzienne spożycie witaminy A w przypadku dorosłych mężczyzn wynosi 900μg równoważnika retinolu/os/dzień, a kobiet – 700 μg/równoważnika retinolu/os/dzień [31].

Olej z wątroby rekina

Oleje uzyskiwane z ryb posiadają w swoim składzie różnorodne substancje czynne, mogące działać na poziomie komórkowym i wpływać na wybrane, fizjologiczne funkcje organizmu. Najbardziej bogate są w alkiloglicerole i skwalen, ale zawierają również wielonienasycone kwasy tłuszczowe n-3 (WKTn-3).

Przypisuje się im korzystne działanie z zakresu profilaktyki i leczenia chorób układu sercowo-naczyniowego, profilaktyki nowotworów czy stymulowania odporności. Podkreśla się możliwość stosowania oleju rybiego w leczeniu chorób autoimmunizacyjnych i alergii [33]. Związki WKTn-3 posiadają właściwości przyczyniające się do ograniczenia procesu zapalnego, natomiast skwalen i alkiloglicerole nasilają odpowiedź prozapalną, poprzez aktywację wybranych elementów odporności organizmu. Substancją aktywną biologicznie, dominującą w preparatach pochodzących z wątroby rekina,  są związki 1-O-alkiloglicero-li. W trakcie suplementacji 1-O-alkiloglicerolam, w komórkach THP-1 (monocyty) w większym stopniu wzrasta wytwarzanie biologicznie aktywnych pochodnych czynnika aktywującego płytki PAF (ang. platelet activating factor).  Uważa się, że jest to  jeden z mechanizmów immunoregulujących alkilogliceri [34].

1-O-akiloglicerole wykazują ponadto działanie przeciwnowotworowe. Związki te działają bezpośrednio cytotoksycznie na komórki nowotworowe in vitro, hamują ich proliferację i indukują apoptozę [35,36].

W przeprowadzonych badaniach klinicznych wykazano niepodważalną skuteczność preparatów z olejem z wątroby rekina we wzmacnianiu wrodzonej i nabytej odporności, w przyspieszaniu gojenia aft nawrotowych i zwalczaniu infekcji bakteryjnych oraz we wspomaganiu leczenia łuszczycy [37]. Dzięki stymulowaniu układu odpornościowego zmniejszają one ryzyko zachorowania na alergię i astmę, jak również wspomagają leczenie reumatoidalnego zapalenia stawów, trądziku i atopowego zapalenia skóry [37,38]. Stosowanie olejów rybich w suplementacji,  prowadzi do zahamowania syntezy cytokin prozapalnych (IL-2, IL-6, IL-8, IL-12, TNF-a), przy nieznacznym wpływie na cytokiny ograniczające proces zapalny (IL-10). Na uwagę zasługuje fakt, że terapia olejami rybimi nie wywołuje objawów niepożądanych [38]. Udowodnione działanie chroniące przed infekcjami zarówno bakteryjnymi jak i grzybiczymi wskazuje na celowość zastosowania tego oleju u chorych na atopowe zapalenie skóry, którzy ze względu na suchość i zaburzenia bariery naskórkowo-skórnej, są na takie infekcje szczególnie podatni.

Prawidłowa  czynność  mechanizmów  odpornościowych  zależy  od uwarunkowań  genetycznych,  wieku,  kondycji  zdrowotnej,  stresu  oraz  diety.  Spośród  składników  żywności  obdarzonych komponentą immunologiczną, na szczególną uwagę zasługują wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny n-3 i n-6, witaminy i składniki mineralne oraz przeciwutleniacze. W wybranych chorobach i stanach klinicznych, gdzie wymagana jest silna aktywacja układu immunologicznego, związki te, jako substancje naturalne i niemodyfikowane chemicznie, o dużym zakresie działania i charakteryzujące się nielicznymi przeciwskazaniami stosowania, mogą być wysoce skutecznymi immunostymulatorami, wspomagającymi konwencjonalne leczenie.

Piśmiennictwo:

1. Szefel J, Kruszewski WJ, Ciesielski M. Żywienie immunomodulujące w onkologii. Współczesna Onkologia. 2009;1: 9-15.
2. Zapała  Ł,  Lasek  W.  Naturalne  immunostymulatory  egzogenne. Post Biol Komórki 2007, 34(3): 581-594.
3. Bany  J.  Mechanizmy  działania  przeciwpasożytniczego  niektórych  substancji  pochodzenia  naturalnego.  [w:]  Rola  immunomodulatorów  pochodzenia  naturalnego  w  zapobieganiu  i  leczeniu  chorób.  Sawicki  AK,  Skopińska-Różewska E (red). Medyk, Warszawa 2003: 155-172.
4. Shukla Y, Kalra N. Cancer chemoprevention with garlic and its constituents. Cancer Lett. 2007;247:167–181.
5. Dębski  B,  Milner  JA.  Molekularne  mechanizmy  przeciwnowotworowego działania czosnku; rola reaktywnych form tlenu. Bromat Chem Toksykol 2007, XL(3): 223-228
6. Lawson LD, Ransom DK, Hughes BG. Inhibition of whole blood platelet-aggregation by compounds in garlic clove extracts and commercial garlic products. Thromb. Res. 1992;65 (2): 141–156
7. Block E, Naganathan S, Putman D, Zhao S-H. Allium Chemistry: HPLC analysis of thiosulfinates from onion, garlic, wild garlic (ramsoms): leek scallion shallot elephant (great headed) garlic, chive, and Chinese chive.Uniquely high allyl to methyl ratios in some garlic samples. J. Agric. Food. Chem. 1992;40:2418–2430.
8. Kwiecień  H.  Chemia  i  aktywność  biologiczna  czosnku  (Allium sativum). Wiad Chem 2008, 62(9-10): 901-942.
9. Wink DA, Hines HB, Cheng RY, Switzer CH, Flores-Santana W, Vitek MP, Ridnour LA, Colton CA. Nitric oxide and redox mechanisms in the immune response. J. Leukoc. Biol. 2011;89 (6): 873–891.
10. Dębski  B,  Milner  JA.  Molekularne  mechanizmy  przeciwnowotworowego działania czosnku; rola reaktywnych form tlenu. Bromat Chem Toksykol 2007, XL(3): 223-228
11. Printsera O. i wsp.: Various cell types in human atherosclerotic lesions express ICAM. Am. J. Pathol. 1992, 140:888.
12. Poston R. i wso.: Expression of intracellular adhesion molecule-1 atherosclerotic plaques. Am. J. Pathol. 1992, 140:665.
13. Daries MJ. i wsp.: The expression of adhesion molecules ICAM-1, VCAM-1, PECAM and E-selectin in human atherosclerosis. J. Pathol. 1993, 171:223-229.
14. Kędzia  A.  Przeciwnowotworowe  właściwości  czosnku  (Allium sativum L.). Post Fitoter 2010, 1: 46-52.
15. Ngo SN, Williams DB, Cobiac L, Head RJ. Does garlic reduce risk of colorectal cancer? A systematic review. J. Nutr. 2007;137 (10): 2264–2269.
16. Schäfer G, Kaschula CH. The immunomodulation and anti-inflammatory effects of garlic organosulfur compounds in cancer chemoprevention. Anti-Cancer Agents Med. Chem. 2014;14:233–240
17. Kwiecień  M,  Winiarska-Mieczan  A.  Czosnek  jako  zioło  kształtujące właściwości prozdrowotne. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 810-812
18. David A, Bender, Peter A. Mayes: Mikroelementy odżywcze: Witaminy i składniki mineralne. W: Robert Kincaid Murray, Daryl K. Granner, Victor W. Rodwell: Biochemia Harpera ilustrowana. Wyd. VI uaktualnione. Warszawa: PZWL, 2008, s. 588
19. Tukaj C. Właściwy poziom witaminy D warunkiem zachowania zdrowia. Postępy Med Hig Dośw. 2008;62:502-510.
20. Krzysik M, Biernat H, Grajeta H. The influence of Chosen Nutrients on Immune System Functioning. Part II. Immunomodulatory Effects of Vitamins and Trace Elements on the Human Body.”Adv Clin Exp Med. 2007;1,16:123-133.
21. Wang TT,  Nestel FP, Bourdeau V. Cutting edge: 1,25-dihydroxyvitamin D3 is a direct inducer of antimicrobial peptide gene expression. „J Immunol.”. 173.2004; 5:2909-2912.
22. Dima A, Youssef I. Antimicrobial implications of vitamin D, „Dermato-endocrinology”, 2011;3 (4):220–229
23. Freedman DM, Looker AC, Chang SC, Graubard BI. Prospective Study of Serum Vitamin D and Cancer Mortality in the United States. „J Natl Cancer Inst”. 2007;99 (21):1594-1602.
24. Cannell JJ, Vieth R, Umhau JC. Epidemic influenza and vitamin D. „Epidemiol. Infect.”. 2006;134 (6):1129–40.
25. Cannell JJ, Zasloff M, Garland CF, Scragg R. On the epidemiology of influenza. „Virol. J.”. 2008;5:29.
26. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B. i wsp.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005.
27. Rutkowski M., Matuszewski T., Kędziora J. Witaminy A, E i C jako antyoksydanty. Pol Mer Lek. 2010; XXIX, 174:377-381.
28. Semba RD. Vitamin A and Immune Function. (Red.) Costello B. R., Poss I. M., Yates A. Military Strategies for Sustainment of Nutrition and Immune Function in the Field. National Academy Press. Washington, 1999,279-287.
29. Serhan CN, Yang R, Martin K. Maresins: novel macrofage mediator with potent anti-inflammatory and proresolving actions. J Exp Med. 2009;206:13-23.
30. Byers T, Perry G. Dietary carotenes, vitamin C, and vitamin E as protective antioxidants in human cancers. „Annu Rev Nutr”. 1992;12:139–159.
31. Semba RD. Vitamin A and Immune Function. (Red.) Costello B. R., Poss I. M., Yates A. Military Strategies for Sustainment of Nutrition and Immune Function in the Field. National Academy Press. Washington, 1999;279-287.
32. Russell. R Beta-Carotene and Lung Cancer. „Pure and Applied Chemistry”. 2002;74 (8)
33. Calder PC.: More good news about fish oil. Nutrition, 2001;17:158-160.
34. Hichami A, Duroudier V, Leblais V. i wsp.: Modulation of platelet-activating factor production by incorporation of naturally occurring 1-O-alkyl-glycerols in phospholipids of human leukemic monocyte-like THP-1 cells.Eur. J. Biochem., 1997;250:242-248.
35. Hichami A, Duroudier V, Leblais V. i wsp.: Modulation of platelet-activa-ting factor production by incorporation of naturally occurring 1-O-alkyl-glycerols in phospholipids of human leukemic monocyte-like THP-1 cells.Eur. J. Biochem., 1997;250:242-248.
36. Krotkiewski M, Przybyszewska M, Janik P.: Cytostatic and cytotoxic effects of alkylglycerols (Ecomer). Med. Sci. Monit., 2003;9:131-135.
37. Lewkowicz M, Lewkowicz P, Kurnatowska A. i wsp.: Mechanizm działania i zastosowanie kliniczne oleju z wątroby rekina. Pol. Merk. Lek., 2006;119:598-601.
38. Chamras H, Ardashian A, Heber D. i wsp.: Fatty acid modulation of MCF-7 human breast cancer cell proliferation, apaptosis and differentiation J. Nutr. Biochem., 2002;13:711-716
39. Lewkowicz P, Lewkowicz N, Tchórzewski H.: Rola alkilogliceroli, skwalenu i wielonienasyconych kwasów omega 3 w zwalczaniu infekcji bakteryjnych – modyfikacja naturalnych (wrodzonych) mechanizmów odporności. Problemy Ter. Mon., 2002;13:163-169.